Geïnspireerd door ‘onze’ aflevering Verborgen Museumschatten die in november 2017 op Omroep Gelderland te zien was, hebben wij de Verborgen museumschat van de maand in het leven geroepen. Je raadt het al: iedere maand diepen wij een verborgen museumschat op uit het depot om aan de bezoekers van het Stadskasteel te laten zien. De schatten worden tentoongesteld in een oude evacuatiekoffer uit de Eerste Wereldoorlog (een museumschat op zich) die in de hal van het Stadskasteel staat. Kom gauw eens langs om de verborgen museumschat te ontdekken!
April 2019
Vorige maand stelde Margot Schreuders-Verkuil het museum op de hoogte van een heel bijzonder boek. Het boek is gevuld met teksten en tekeningen voor burgemeester Klaas Broekens (1926-2012), die in Zaltbommel de burgervader was tussen 1968 en 1973. Aan het einde van 1973 verliet Broekens Zaltbommel en werd hij burgemeester in Tiel.
Ter gelegenheid van zijn afscheid hebben verschillende kleuter- en basisscholen in de laatste maanden van 1973 tekeningen voor hem gemaakt. Deze zijn gebundeld in een boek, dat weer terug is in Zaltbommel en deze maand in de Verborgen Museumschatkoffer wordt getoond.
Maart 2019
Ollie B. Bommel, de heer van stand, is een van de bekendste stripfiguren van Marten Toonder (1912-2005). Vanaf 1941 verschenen de strips in De Telegraaf en dat leidde uiteindelijk tot 177 stripromans, die later ook nog in boekvorm verschenen. Hans Keser (1941-2007), publicist, kenner van de lokale geschiedenis en museumvoorzitter, ontmoette Marten Toonder in 1974 in Zaltbommel. Zij hadden een goede klik en blijkbaar had Keser aangekaart dat een portret van Ollie B. Bommel, vanwege zijn naam toch niet in onze museumcollectie mocht ontbreken. In de winter van 1974 en 1975 ontstond een vermakelijke briefwisseling tussen beide heren. Marten Toonder schilderde in 1975 speciaal voor het museum een portret in aquarel van de geliefde Bommel. Op 17 maart 2019 vond de eerste Zaltbommelse Bommeldag plaats. De hele dag stond in het teken van Ollie B. Bommel en Tom Poes. In cultureel centrum De Poorterij en de Sint Maartenskerk waren allerlei activiteiten die met Ollie B. Bommel te maken hadden. Wij toonden Toonders aquarel van ‘de heer van stand’, de briefwisseling tussen Toonder en Hans Keser en het Bommelvaandel van carnavalsvereniging de Wallepikkers.
Februari 2019
Met Valentijnsdag in de maand staat de verborgen museumschat van februari in het teken van de liefde en de vriendschap. Dit keer tonen we een bijzonder album amicorum van halverwege de 19e eeuw. Een album amicorum kan je wel vergelijken met het voor ons bekendere poeziealbum. De eigenaar van het album vroeg mensen uit zijn of haar vriendenkring om een bijdrage te leveren voor het album. Dat kon een bemoedigende wens of een lief gedicht zijn, maar ook tekeningen, raadsels, en zelfs kleine borduursels.
Dit album komt uit Zaltbommel en bevat allerlei kleine tekeningen met potlood, inkt of pastelkrijt. Er is gesuggereerd dat het album van Suzanne Leenhoff was. In het mapje vinden we een verfijnde pentekening van Willem de Visser, de toenmalige stadstekenmeester van Zaltbommel en een kleurrijke pasteltekening van rozen en viooltjes. Verder bevat het album ook een grappig prentje van de Bommelse notabele P. van de Garde. Hij tekende een afbeelding die vanuit één standpunt een man met bril, baard en vreemd hoofddeksel laat zien. Als je de tekening ‘op zijn kop’ bekijkt, verandert het portret van de man in de kop van een ezel!
Een bijzondere bijdrage aan het album is een klein geborduurd bloemstilleven van J. Roest met op de achterzijde een gedicht:
Op den schoonsten dag van ’t leven Kom ik u dit blaadje geven Dat mijn korte wensch bevat Leef nog lang, gezond, tevreden Vind waar ook uw voet moog treden Trouwe vrienden op uw pad
Zo’n liefdevolle boodschap verwarmt het hart en past dus helemaal in februari: de maand van de liefde!
November 2018
Op 11 november vieren we de naamdag van Sint Maarten. De oude binnenstad van Zaltbommel is die avond sprookjesachtig verlicht met vuurkorven, lampionnen, lichtjes en kaarsjes. Dit jaar is de tuin van het Stadskasteel ook geopend die avond! Helaas hebben we geen relikwie van Sint Maarten in onze collectie, maar deze maand maken we wel een link met de naam.
In 1900 begon de bouwkundige Bommelaar Johan Adam Pool (1872-1948) zijn onderneming Onder den Sint-Maarten, waar hij ‘eenvoudige doch smaakvolle meubelen en huisraad’ vervaardigde in ateliers in de Ruiterstraat en aan het Kerkplein. De stijl van de ontwerpen kwam overeen met wat we de Nieuwe Kunst zijn gaan noemen, waarin de vormgeving simpeler en strakker werd en trouw moest blijven aan originele vorm van het materiaal en de constructie. Deze vormgeving stond tegenover de art nouveau of jugendstil stijl, die juist heel zwierig en uitbundig was. Op de internationale tentoonstelling in Turijn in 1902 kreeg de firma van Pool een zilveren medaille voor een ingezonden ontwerp van een kast en vanaf dat moment begon het grote succes. Hiervoor werd Zaltbommel te klein, Pool opende een meubelfabriek in Haarlem. In 1906 werd de vestiging in Zaltbommel gesloten.
Het Stadskasteel heeft een mooie collectie opgebouwd van meubels en koperen serviesgoed waarvan een deel permanent tentoongesteld wordt. Als museumschatten deze maand drie stukken die normaalgesproken opgeborgen zijn in het depot:
Twee koperen handvatten voor een kast van Onder den Sint-Maarten, uit de periode 1904-1913, gemaakt door metaalbewerker J.C. Stoffels (1878-1952).
Reclameplaat met een Kijkje in “Onder den Sint-Maarten”, rond 1900-1902gemaakt door Karel Sluyterman (1863-1931), die ook voor de firma van Pool werkte. Hij was architect, meubelontwerper, interieurontwerper, tekenaar, keramist, boekbandontwerper en hoogleraar.
Oktober 2018
Het is herfst en de dagen worden korter. Daar past een mysterieuze museumschat goed bij. Daarom stellen we deze maand een schootsvel van de vrijmetselarij tentoon. Hoe het in de collectie van het Stadskasteel terecht is gekomen, is helaas niet bekend, maar dat past natuurlijk ook wel een beetje bij de achtergrond van dit voorwerp. Dit enigszins geheimzinnige broederschap vindt zijn oorsprong in 1717 in Engeland. Vanaf 1734 was er een eerste loge, zoals een plaats van ontmoeting genoemd wordt, in Nederland. Een schootsvel werd van oorsprong gebruikt als een soort schort, door bijvoorbeeld steenhouwers, om de schoot tijdens het werken te beschermen. Binnen de vrijmetselarij is het een ritueel kledingstuk geworden, vaak rijkelijk gedecoreerd met verschillende symbolen. Het Stadskasteel heeft er meerdere in de collectie, maar dit is wel één van de mooiste. Het schootsvel is handgemaakt, geschat tussen 1850 en 1900, de voorkant van goudkleurige zijde, de achterkant van bruine zijde. Het geheel is omrand met een rode zijden bies, die doorloopt in twee striklinten en aan de voorzijde een V vormt. Met gouddraad zijn er symbolen op geborduurd.De passer staat symbool voor het betrachten van matigheid, de winkelhaakstaat voorhaaksheid en rechtvaardigheid.Ze worden omgeven door een lauwerkrans en bovenaan prijkt het alziend oog. Dit laatste symbool komt oorspronkelijk uit het oude Egypte en staat symbool voor de zonnegod Horus.
September 2018
September is de sterfmaand van François Willem de Virieu (1789-1876), die naast kunstenaar en directeur van het postkantoor ook stadsarchitect van Zaltbommel was. Hij toverde de vestingwallen rondom de stad om tot een prachtig stadspark in de Engelse landschapsstijl, dat de komende jaren weer in ere wordt hersteld. Daarom deze maand twee verborgen museumschatten die aan hem hebben toebehoord die hij twee jaar voor zijn dood ontving.
Getuigschrift
In 1874 werd door de Geldersche Maatschappij van Landbouw een ‘Algemeene Tentoonstelling’ georganiseerd, waar deelnemers hun gegroeide gewassen tentoon konden stellen en daar prijzen mee konden winnen. De Virieu won dat jaar de eerste prijs voor de ‘schoonste collectie bloemen en sierplanten’. Dit prachtig versierde getuigschrift doet vermoeden dat zulke tentoonstellingen spectaculair waren om te bezoeken.
Medaille
De bijbehorende zilveren medaille is gegraveerd met de tekst: ‘Afdeeling Bommelerwaard Aan F.W. de Virieu te Zaltbommel 1e Prijs voor Bloemen en Sierplanten’. De voorkant is versierd met het gekroonde wapen van Gelderland tussen twee lauwertakken.
Augustus 2018
Van 11 tot 18 augustus is het weer zover: dan vieren we de Bommelweek in Zaltbommel! Deze maand staan de (wat recentere) verborgen museumschatten in het teken van dit jaarlijks terugkerende evenement.
Het waren de decennia vóór het internet en smartphones. Affiches en stickers werden ingezet in plaats van de websites en social media waar we nu voornamelijk al ver van tevoren gebruik van kunnen maken.
Affiche met aankondiging van de Bommelweek van 1970
Sticker met aankondiging van de braderie van 1986
Juli 2018
In de maand juli was de verborgen museumschat in verband met de vakantie zelf ook even op vakantie.
Juni 2018
De Verborgen Museumschatten van de maand juni staan in het teken van leven en dood.
Pijp met Caritas Romana (Romeinse liefdadigheid) voorstelling
Deze versierde pijp van rond 1840 heeft een stenen kop, een steel van rozenstok, een mondstuk van ebbenhout (zwart, zoals het haar van Sneeuwwitje) en een koperen dop en ketting. Op de dop staat een voorstelling van de Romeinse legende over vader Cimon en dochter Pero. De oude uitgehongerde Cimon zit in de gevangenis vastgeketend en ter dood veroordeeld. Hij is gedoemd een hongerdood te sterven. Zijn dochter Pero bezoekt hem en laat hem drinken aan haar borst. Haar voedzame moedermelk geeft hem opnieuw levenskracht. Het verhaal grijpt de stadsmagistraat zo aan dat hij Cimon onmiddellijk vrijlaat. De rest van zijn leven mag hij op kosten van de staat leven en hoeft hij geen honger meer te lijden.
Lijkenprikker of levenswekker
Een nare gedachte: levend begraven worden. Dat schijnt vroeger regelmatig per ongeluk te zijn voorgekomen of het werd in ieder geval gevreesd. Gelukkig hadden ze daar wat voor: een zogenaamde lijkenprikker of levenswekker. Het Stadskasteel heeft een 19de-eeuws exemplaar in de collectie. Het is een koker gemaakt van ebbenhout waarin een strak gewonden veer zit met aan het uiteinde een stukje lood met scherpe naalden. Daarmee kon de overledene geprikt worden zodat er kon worden vastgesteld of de persoon daadwerkelijk aan een reis naar de ‘overzijde’ begonnen was. Want anders zou je natuurlijk wel op het prikken van de naalden hebben gereageerd…
Mei 2018
In de maand mei staan we stil bij de Tweede Wereldoorlog. Als Verborgen Museumschatten deze maand verschillende voorwerpen uit deze periode.
Houten herinneringsbordje
Gemaakt door Jan van Mill voor zijn ouders tijdens zijn krijgsgevangenschap in 1943 in Stalag XII-d, een krijgsgevangenkamp dat op de Petrisberg in het Duitse Trier lag. In dit kamp werden Nederlandse, Franse, Servische en Poolse militairen gevangen gehouden. Jan werd geboren op 25 augustus 1916 in Rossum.
Twee houten buttons
Eén met appeltjes van oranje en de kleuren van de Nederlandse vlag en op de tweede de Nederlandse vlag met een opkomende zon en twee takken. Ze zijn gemaakt voor de bevrijdingsfeesten na de oorlog in 1945.
Een stuk zeep
Een stuk zeep van het Amerikaanse Rode Kruis uit 1945 met op de voorkant Gift of the American People en op de achterkant Through the American Red Cross. Tijdens de oorlog was er een ernstig tekort aan levensmiddelen maar ook hygiënische producten zoals zeep. Vanuit Amerikaanse en Britse vliegtuigen werden voedselpakketten gedropt om de Nederlandse bevolking te helpen.
April 2018
De hele maand april organiseert het Stadskasteel een grote verkoopexpositie van het oeuvre van kunstenaar Duncan Obreen (1945-2010). Deze maand hebben we twee museumschatten die prachtig aansluiten bij deze expositie.
Heel toevallig vonden wij onlangs tussen een stapeltje boeken in een hoekje van het depot het proefschrift van de vader van de kunstenaar. Hendrik Tjaard Obreen schreef dit in 1956 met als titel Dijkplicht en waterschappen aan Frieslands westkust.
Na enig speurwerk ontdekten we nóg iets in het depot dat van Hendrik Tjaard Obreen is geweest: een kwartiermuts van de vrijwillige burgerwacht van Zaltbommel. Aan de binnenrand van de muts staat ‘H.T. Obreen’. De Bommelse burgerwacht heeft bestaan van 1914 tot 1947 en was opgericht om op te treden tegen ‘revolutionaire woelingen’. Ter verlevendiging van de geschiedenis hebben we er een familiefoto van de Obreens tussen gelegd.
Maart 2018
Je zou het niet niet geloven met het koude weer van de laatste dagen, maar eind deze maand wordt het toch echt weer lente. En een paar dagen nadat de lente haar intrede doet, kunnen we de klok weer een uurtje vooruit zetten. Om het komende seizoen in te luiden hebben we deze maand twee bijpassende verborgen museumschatten opgezocht in het depot:
Houtgravure van de Sint-Maartenskerk
Deze houtgravure is rond 1924 gemaakt door Reinhart van der Pant die in 1886 in Zaltbommel geboren werd. Hij verhuisde later naar Den Haag en was architect van beroep. Op de gravure, die de lente uitbeeldt, is de toren van de Sint-Maartenskerk vanaf het zuiden te zien met op de voorgrond de stadsmuur en daarop een theehuisje. Houtgravures worden gemaakt met een blok hout waarin de delen die wit moeten blijven worden weggestoken met een burijn.
Horloge met ketting
Dit horloge komt uit de eerste helft van de 18e eeuw en is gemaakt in Engeland. Het heeft een zilveren horlogekast met een geëmailleerde wijzerplaat waarop de uren op Romeinse wijze en de minuten op Arabische wijze zijn aangebracht. De tijd wordt door opengewerkte gouden wijzers aangewezen. De ketting bestaat uit ijzeren schakels, afwisselend rond en ovaal en er zit een koperen sleuteltje aan waarmee het uurwerk kan worden opgewonden.
Februari 2018
Vanaf 9 februari beginnen de Olympische Winterspelen in Pyeongchang, Zuid-Korea. Hoewel de schaatsen van de sporters er inmiddels heel wat anders uitzien, zijn deze oude exemplaren voor deze maand wel een toepasselijke museumschat. Dit is een Fries model met ijzeren glijders die aan de voorzijde omhoog zijn gebogen. Er zitten houten voetsteunen op met aan de achterzijde koperen haksteunen en twee gaten voor leren riemen om ze mee vast te binden. Op zulke schaatsen zwierden de mensen in de negentiende-eeuwse winters over de bevroren singels van Zaltbommel.
Januari 2018
Een prachtig versierde nieuwjaarswens: een voorloper van de kerstkaart, uit 1783
en een negentiende-eeuwse klepper/klapspaan: een muziekinstrument dat onder meer gebruikt werd om het nieuwe jaar in te luiden en van oorsprong bedoeld was om boze geesten te verdrijven die het nieuwe jaar zouden kunnen verpesten. Wij hebben er (voorzichtig) mee geklepperd, dus we kunnen iedereen met een gerust hart een gelukkig nieuwjaar wensen!